Observaties van een enkele insider van een politieke partij in context geplaatst

Inleiding

Op 2 februari jl. publiceerde de redactie van Interruptie een interview met Pieter Gerrit Kroeger (hierna: “PG”), historicus en CDA-kenner, naar aanleiding van zijn onlangs uitgekomen boek Tand des tijds. PG merkt hierin op dat de aanleiding voor het boek gevonden moet worden in een behoefte aan een vervolg op zijn – samen met Jaap Stam geschreven – eerdere boek De rogge staat er dun bij dat verhaalt over de periode van het CDA 1974-1998. Er is, zo licht PG toe, thans behoefte aan een “totaalbeeld van het CDA van de afgelopen twee decennia, en vooral aan duiding van het “wat is hier aan de hand?” ná paars, evenals dat geldt voor de tijd van Balkenende”. Het CDA was voorheen – onder Lubbers en Balkende – de grootste Nederlandse politieke partij en in de periode ná Balkenende schommelt het tussen de dertien en twintig zetels.

Inmiddels bevindt de partij in deze periode ná Buma zich weer eens in een bewogen periode. De christendemocratie in Nederland lijkt zich welhaast in een existentiële crisis te bevinden. Waartoe is zij op aarde, en meer specifiek: hoe kan zij de Nederlandse samenleving dienen? Deze diepe vraag is voor mij aanleiding geweest om het voorliggende boek te lezen. Zijn er wetmatigheden te ontdekken in de afgelopen twee decennia die richtinggevend kunnen zijn in de huidige crisis binnen de partij? We staan immers op de schouders van ons voorgeslacht.

Enige observaties

Het boek begint in de tijd van de opmars van Fortuyn in de politiek, het beschrijft de mislukte coup van Van Rij en de val van De Hoop Scheffer binnen het CDA en de onverwachte opkomst van Balkenende en zijn kabinetten. In het hoofdstuk met de veelzeggende titel Götterdämmerung – volgens mij verwijzend naar de gelijknamige noodlottige opera van Wagner – beschrijft PG de uiteindelijke val van Balkenende met als kern: “Vele momenten daarin waren soms ook wel heel filmisch. De koninklijke begrafenis waarop zijn eerste kabinet sneefde. Dat skateboard. De kopkomst en ondergang van Rita Verdonk. De moord op zijn opponent bij de LPF. De instorting van de bloeiende economie die hij had helpen ontstaan. Margarita, Mabel en Charlie da Silva. Oorlogen in Irak, in Afghanistan. Drie keer op rij vanuit het niets de grootste worden bij de verkiezingen, iets wat zelfs Lubbers niet gekund had. Hij is uiteindelijk de mist ingegaan door het punt dat hijzelf zo kansrijk agendeerde: waarden en normen.” (p. 383-384). Hierna volgt de toeloop naar de gedoogconstructie met de PVV van Geert Wilders, en daarbij met een uitvoerige beschrijving van het in dit verband beruchte CDA-congres dat op 2 oktober 2010 in de Arnhemse Rijnhal werd gehouden met 5.000 bezoekers. Voorts volgt de oppositieperiode onder partijleider Sybrand Buma (en Pieter Heerma). Zo beschrijft PG onder meer hoe Ploum Buma naar de uitgang van de politiek dirigeerde met een subtiele vingerwijziging naar een vacature van Commissaris van de Koning in Gelderland en hem daarbij nog wel prees als bestuurder. Met dank aan het voorbereidende werk van Peetoom dienen zich kandidaten in het kabinet aan om Buma als partijleider op te volgen: Hoekstra, De Jong, Grapperhaus.

Een terugkerend thema in het boek is dat de samenwerking met rechte partijen, zoals de PVV en FvD, niet werkt. PG keert zich dan ook tegen de zogenoemde Donner-doctrine, die inhoudt dat het CDA kiezers verliest aan extreemrechtse partijen en ze daar ook weer vandaan te halen heeft – is.  “We halen geen kiezers bij de puinhopen van Baudet.” “Alleen met fatsoenlijke politiek kunnen we kiezers winnen.” Verder komt ook de opkomst van het trio Pieter Omzigt, Hugo de Jonge en Wopke Hoekstra aan bod. De Jonge weet wat er in een wereldstad gebeurt en Omzigt is “een briljant intellectueel met tien mainframes in zijn hoofd”, zo licht PG toe. Ook pleit PG op diverse plekken en op diverse (indirecte) wijzen voor een goede verhouding met Europa: de samenwerking met de CDU, de rol van Eurlings in het Europees Parlement en de band van Balkenende met Merkel. Tot slot, algemeen beschouwend, is Europarlementariër Van der Camp niet te missen in het boek, net als Omtzigt. Ook Eurlings neemt een prominente plaats in. Het beeld komt op dat Eurlings, als buitengewoon talent, nooit op waarde is geschat en tekort zou zijn gedaan. Verder lijkt PG Balkenende, Omtzigt, Van Bijsterveldt en Peetoom te bewonderen en Verhagen, Bleker, Donner en De Vries juist minder hoog te hebben staan.

Overige opmerkingen

Gelet op de podcast Betrouwbare bronnen – een podcast van PG en Jaap Jansen – kan met recht gezegd worden: PG schrijft zoals hij praat, dat wil zeggen: PG weidt nogal uit. Het voelt soms alsof je als lezer een bergpas berijdt zonder zicht te hebben op de bestemming. Daarbij kom dat de informatiedichtheid erg hoog is en onthullingen en intriges elkaar spoedig opvolgen. Het heeft bij mij meermaals reden gegeven het boek naast mij neer te leggen en te wachten op een luisterboek (dat er niet kwam). De redactie had op dit punt m.i. dan ook kritischer mogen zijn. Maar, omdat PG een kenner van de partij is en hij boeiende verhalen met sappige details voor het voetlicht weet te brengen, besloot ik toch keer op keer na enige tijd het boek opnieuw op te pakken.

Voorts zij opgemerkt dat nauwelijks is te achterhalen waar PG zich in het boek op baseert, dan alleen op dagelijkse aantekeningen over gesprekken, contacten, achtergrondnieuw, intriges’ en gesprekken in de afgelopen paar jaar met diverse sleutelfiguren om hun herinnering, reflecties en analyses samen met hem verder uit te diepen (p. 527-528). Hij noemt hierbij alleen de namen van Wim van de Camp en Camiel Eurlings, maar of PG ook gesprekken heeft gevoerd met bijvoorbeeld Donner, Buma, Balkenende, Verhagen en Ploum wordt niet duidelijk. De lezer blijft dan ook enigszins eenzaam achter met de vraag in hoeverre met recht gesproken kan worden van geschiedschrijving.

Reflectie en afsluitende opmerkingen

Om terug te keren op de gestelde vraag in de inleiding, overweeg ik het volgende. Bij het lezen van het boek had ik verwacht dat het zou verhalen over de inwerking van ideeën van de christendemocratie in het politieke landschap. Na het lezen ervan blijkt het boek vooral te verhalen over personen die leiding hebben gegeven aan de partij, over de verhoudingen tussen deze personen en op welke wijze dit positieve dan wel negatieve invloed had op prognoses en uitslagen van verkiezingen. Als kernboodschap kan dan ook gedestilleerd worden dat het in de politiek moet gaan om: verantwoordelijkheid nemen, doorzetten en niet opgeven. Het boek heeft mij in zoverre dus niet gebracht wat ik ervan dacht te mogen verwachten. M.i. had dan ook prominenter naar voren mogen komen vanuit welke (doorleefde) visie op de mens en de maatschappij de vele personen die de revue passeren politiek hebben bedreven. Immers, kiezers voelen feilloos aan of een boodschap voortkomt uit een diepgevoelde overtuiging of slechts is ingegeven door marketingonderzoek (p. 488). Maar misschien is dit citaat van PG veelzeggender dan de lezer zou kunnen bevroeden: “Die leegte is waar het CDA aan lijdt. Het CDA stelt qua ideeën niet veel voor nu het intern niet meer wordt uitgedaagd” (p. 466).

Uit het voorgaande volgt dat als het boek vanuit een verwachtingspatroon wordt gelezen waarbij men beschrijvingen tegemoet ziet van – op zichzelf boeiende en soms romantisch aandoende – observaties van een enkele insider over het CDA van de afgelopen decennia, over de verbanden binnen Europa en over de rol van sleutelfiguren zoals Wim van de Camp, Jan Peter Balkenende, Camiel Eurlings en Pieter Omtzigt, dan is het van harte aan te bevelen.

Tot slot kan en mag het boek volgens mij met recht een addendum tegemoet zien, mede gelet op recente ontwikkelingen in de partij, door het interne CDA-onderzoek van de commissie-Spies is vastgesteld dat er diverse kampen binnen het CDA tegenover elkaar staan en sprake is van verdeeldheid en er in dat licht maar weer eens een partijcongres in het verschiet ligt…