Het zal weinigen zijn ontgaan, de vernietigende constateringen van de parlementaire ondervragingscommissie naar aanleiding van de toeslagenaffaire. De commissie concludeert dat “grondbeginselen van de rechtsstaat zijn geschonden”[1] en dat de wetgever, de uitvoerder – het ministerie van Financiën – en de bestuursrechtspraak hebben gefaald, waardoor ouders jarenlang geen schijn van kans hadden om hun recht te halen. Een dergelijke conclusie kan vragen oproepen. Waar gaat het ten diepste om in een rechtsstaat? Wat staat er op het spel als beginselen van de rechtsstaat aan de kant worden gezet of als de termen ‘neprechter’ en ‘neprechtbank’ in ons land vallen?

In ‘De rechter grijpt de macht, En andere misvattingen over de democratische rechtsstaat’ leggen de auteurs, voormalig president van de Hoge Raad Geert Corstens en raadsheer Reindert Kuiper, aan de hand van vele voorbeelden en uitspraken de basisprincipes van de rechtsstaat uit. Daarbij overtuigen ze de lezer ervan dat het recht in een rechtsstaat meer moet zijn dan ‘flinterdunne words on paper’; het doen en laten van de overheid, bedrijven en burgers moet daadwerkelijk gebonden zijn aan de regels van het recht.

De rechter grijpt de pen

Het boek verscheen oorspronkelijk in 2014 onder de titel De rechtsstaat moet je leren, maar werd voor de zevende druk herzien en geactualiseerd. Bij de boekpresentatie van de laatste druk beëindigde Thom de Graaf, vice-president van de Raad van State, zijn toespraak met de woorden: ‘De rechter grijpt niet de macht maar wel de pen, en dat is soms erg nodig.’

Hiervoor wijzen de auteurs ten eerste op het belang dat burgers kennis hebben van de rechtsstaat. Deze kennis ‘is not handed down by the gene pool, it has to be learned’. Hiermee dragen ze bij aan een van de belangrijkste aanbevelingen van de commissie-Remkes, de staatscommissie die onderzoek heeft gedaan naar het parlementair stelsel: de verbetering van de kennis over de democratische rechtsstaat.[2]

Daarnaast grijpen de auteurs naar de pen om bij te dragen aan een zuiver debat. Dat wil zeggen: een debat waarin ook aandacht is voor consequenties van bepaalde opvattingen. Zo bekritiseren ze politici die hun ontevredenheid uitten over bepaalde rechterlijke beslissingen door de rechter voor gek te verklaren of als politiek partijdig en vooringenomen afserveren. Dit schaadt het maatschappelijk vertrouwen in de rechtspraak en stimuleert de polarisering binnen de samenleving. Ook hekelen ze mensen die in alle ongenuanceerdheid roepen om het ontslag van rechters vanwege beslissingen die de meerderheid niet bevallen. ‘Een land waarin het hebben van een meerderheid voldoende is om rechter te vertrappen, is primitief’ (p. 52, maar niet vermelden denk)

Uitnodiging tot stellingname

Op zeer heldere wijze passeren verschillende rechtsgebieden en tal van onderwerpen de revue. Zo nodigen de auteurs de lezer uit om hierover een mening te vormen. Ze gaan bijvoorbeeld in op overwegingen om de juryrechtspraak wel of niet in te voeren in Nederland, leggen uit waarom ‘originalists’ tegenover ‘non-originalists’ staan in het debat over de interpretatie van de Grondwet van de Verenigde Staten en verklaren waarom de rechterlijke onafhankelijkheid zo ver gaat dat katholieke raadsheren, door euthanasie niet te veroordelen, ingingen tegen de opvatting van de rooms-katholieke kerk.

Ook de rol van de rechter komt aan bod. Deze is niet om de macht te grijpen, maar om, binnen de verhoudingen van de trias politica, het recht voor te houden aan zowel de wetgever als het bestuur. Zo trad de rechter corrigerend op bij de Urgenda–zaak en de stikstofzaak. Hierdoor werd de rechter verweten op de stoel van de wetgever te zijn gaan zitten.[3] In dit verband zijn de auteurs van mening dat, omdat de andere staatsmachten zich niet hielden aan door henzelf gemaakte afspraken, de rechter juist heeft gehandeld door vast te stellen dat de overheid rechten heeft geschonden.

De democratische rechtsstaat en welvaart

In hun mooie pleidooi voor de democratische rechtsstaat raken de auteurs in mijn ogen echter overenthousiast als ze stellen dat er geen beter model is dan de democratische rechtsstaat om welvaart te bereiken. Hiervoor verwijzen ze naar de zogenaamde Rule of Law Index, waaruit blijkt dat de kwaliteit van een rechtsstaat parallel loopt met het bruto nationale inkomen per hoofd van de bevolking.

Neem echter China, een land dat tot op heden nooit een rechtsstaat heeft gehad. Dit economische groeiwonder heeft een autocratisch gestuurde markteconomie en draagt – ook voor de coronacrisis –  meer bij aan de mondiale groei dan de VS, Europa en Japan tezamen.[4] Hoewel de schrijnende situatie van de Oeigoeren in China tekortkomingen van een autocratie pijnlijk blootlegt, gaat het in mijn ogen te ver om de democratische rechtsstaat te beschouwen als een superieur economisch model. Met name democratie hoeft de ontwikkeling van welvaart niet altijd te bespoedigen, maar kan die ook vertragen. Soms is het voor de economie gunstig als alle neuzen – deels gedwongen – dezelfde kant op wijzen.

Aanbeveling

Het boek is vooral lezenswaardig voor mensen die geen juridische opleiding hebben gehad. Het biedt een toegankelijke introductie tot het recht, de rol van de rechter en de relevantie van de rechtsstaat voor het leven van alledag. Veel onderwerpen zullen niet nieuw zijn voor mensen met een juridische achtergrond. Toch kan het lezen van het boek de moeite waard zijn vanwege de actuele voorbeelden, treffende citaten van rechtsgeleerden en belangrijke boodschap van de auteurs: leven in een democratische rechtsstaat is een groot goed. Daarom moet het debat hierover zuiver blijven.

Corstens en Kuiper, De rechter grijpt de macht, En andere misvattingen over de democratische rechtsstaat. Amsterdam: Prometheus, 2020, 192 pagina’s. €20,00.

---

[1] Ongekend onrecht (Eindrapport parlementaire onderzoekscommissie Kinderopvangtoeslag), bijlage bij Kamerstukken II 2020/21, 35510, 3, p. 7.

[2] Lage drempels, hoge dijken (Eindrapport staatscommissie parlementair stelsel), bijlage bij Kamerstukken II 2018/19, 34430, 9, p. 246-247.

[3] E. van der Aa, ‘Hoge Raad na klacht Baudet: rechters gaan niet op stoel politiek zitten’, 2020, www.ad.nl.

[4] F. Bosch, ‘Past het Chinese model het Westen?’, 2020, www.wereldopeenkeerpunt.com.