Op vrijdag 29 maart en zaterdag 30 maart vond het jaarlijkse vormingsweekend in Heiloo plaats waar we met een groep CDJA’ers nadachten over ‘christendemocratie en rechtsstaat’. Drie CDA’ers gaven een inleiding op deze thematiek. Dhr. Ten Napel legde uit waar het idee van de rechtsstaat vandaan komt. Dhr. Donner schetste de bedreigingen voor de rechtsstaat en formuleerde een christendemocratisch antwoord. Dhr. Storm illustreerde deze twee lezingen met praktijkvoorbeelden uit het politiewerk.
Natuurrecht en grondrechten
Mr. dr. H. M. Ten Napel legde uit hoe nauw de rechtsstaat samenhangt met het natuurrechtelijk denken. Een voorbeeld hiervan is te zien in de Declaration of Independence die tijdens de oprichting van de Verenigde Staten ondertekend werd. Hierin staat dat: “All men are created equal and are endowed by their Creator with certain unalienable Rights, that among these are Life, Liberty and the pursuit of Happiness.” In deze openingszin wordt verwezen naar natuurlijke rechten die uit de menselijke natuur voortkomen. Deze objectieve rechten, die uit het mens-zijn voortvloeien, zijn niet zomaar verzonnen maar hebben een objectieve grond.
Wat we vandaag de dag meemaken is een ‘debasement of human rights’, zo stelde dhr. Ten Napel in navolging van een gelijknamig boek van Aaron Rhodes. Hiermee bedoelt hij dat de klassieke rechten aan belang hebben ingeboet doordat we niet meer vasthouden aan deze natuurlijke orde waar we mensenrechten aan kunnen ontlenen. Er is een wildgroei aan tweede- en derde generatie grondrechten ontstaan wat gevaarlijk is voor het stabiele en de betrouwbare karakter dat een rechtsstaat moet hebben.
Democratie en rechtsstaat
Een andere manier waarop de objectieve werkelijkheid wordt ontkend werd aangestipt door mr. P. H. Donner. Er is volgens hem een nieuw soort van politiek ontstaan waarin politici zich richten op emoties, beelden en oorzaken waarbij de zakelijke werkelijkheid niet meer voorkomt of wordt ontkend. Deze nieuwe vorm van politiek komt niet zomaar uit de lucht vallen maar heeft een voedingsbodem in vier maatschappelijke veranderingen:
Er is volgens Donner een nieuw soort van politiek ontstaan waarin politici zich richten op emoties, beelden en oorzaken waarbij de zakelijke werkelijkheid niet meer voorkomt of wordt ontkend.
- Digitalisering:hierdoor verdwijnt de scheiding publiek-privaat. Men kan zich vanuit de huiskamer direct mengen in het publieke debat. Bovendien verandert het publieke debat door permanente bereikbaarheid en een voortdurende stroom aan informatie. Dit komt door de manier waarop we communiceren (onpersoonlijk, vluchtig en in beelden), de wijze waarop we redeneren (concreet vs. abstract) en de intelligentie die we daarbij gebruiken (artificieel i.p.v. menselijk). Het publieke debat wordt daardoor emotioneel in plaats van een zakelijke uitwisseling van standpunten.
- Structurele verschillen: een tweede maatschappelijke verandering is het structureel worden van economische en sociale verschillen. Groeiende welvaart leidt niet langer tot integratie maar tot segregatie. Een voorbeeld hiervan is dat ‘gezond leven’ zich concentreert bij het gegoede deel van de bevolking. Het gevolg is dat groeiende groepen hun maatschappelijke positie achteruit zien gaan zonder dat hun kinderen die ontwikkeling kunnen keren. Men zal als kiezer geen belang meer hebben bij de bescherming van deze maatschappelijke orde en zich richten op nieuwe stemmen in de politiek die wel hoop en verandering bieden.
- Wederzijdse afhankelijkheid: in toenemende mate zijn individuen en staten van elkaar afhankelijk. Dit hangt samen met digitalisering, de mogelijkheid om snel grenzen te passeren en grensoverschrijdende vraagstukken. We hebben bijvoorbeeld andere landen in Europa nodig op het gebied van klimaat en defensie.
- Verschuivende machtsverhoudingen: Deze ontwikkelingen vinden plaats tegen de achtergrond van verschuivende machtsverhoudingen in de wereld. China is vermoedelijk nu al de grootste economie en India de 3eof 4e. De Verenigde Staten zijn hun leidende rol in de handhaving van internationale orde aan het afbouwen en China werkt in stilte aan een eigen orde in de wereld. Hiermee verdwijnt een wereldorde waarin Europese landen disproportioneel voordeel hadden omdat ze economisch, politiek en qua veiligheid meedreven. Europa wordt langzamerhand een schiereiland aan een enorm continent in een van de onrustigste hoeken van de wereld. Er is niemand meer om achter te schuilen. Dat dwingt Europa om zich te richten op de kern: veiligheid, zekerheid en invloed.
Een veranderende democratie
Deze maatschappelijke veranderingen bieden de voedingsbodem voor een nieuwe soort van politiek die het functioneren van de democratie verandert. Sinds de jaren ’70 is er op allerlei manieren geprobeerd om het functioneren van de democratie aan te passen (middels grass roots politics, referenda, primaries, directe verkiezingen etc.). In Nederland kwam bijvoorbeeld D66 op, die het functioneren van de democratie aan de orde stelde. Volgens Donner leiden deze veranderingen echter niet tot een toename in vertrouwen maar juist in meer onvrede over het functioneren van de democratie.
Bovendien laat de opkomst van partijen als LPF, PVV en FvD juist zien dat de democratie uitstekend functioneert. We zijn geneigd populisme te zien als disfunctioneren van de democratie maar populisme is zo oud als de moderne democratie. In de jaren ’30 van de 19eeeuw was Andrew Jackson al eenzelfde verschijnsel als Trump. En was D66 indertijd niet net zo populistisch als Baudet nu? Donner merkt op dat partijen als PVV en FvD niet als normale nieuwe democratische partijen gezien moeten worden. Hun (strijd)taal en ideeën vormen een bedreiging voor de democratie zoals wij die nu begrijpen. Donners punt is echter dat we deze partijen niet als symptoon van het disfunctioneren van de democratie moeten zien.
De beknelde rechtsstaat
Wat zijn de consequenties van deze maatschappelijke en democratische veranderingen voor de rechtsstaat? Volgens Donner bestaat de neiging van het populisme om de praktische werkelijkheid te negeren ook ten aanzien van de rechtsstaat en de constitutie. De rechtsstaat bestaat om willekeur en ongeremde machtsuitoefening van volkssoevereiniteit en directe democratie aan banden te leggen. Het nationale populisme dat via macht en waar nodig met kracht gewenste resultaten probeert te bereiken gaat direct in tegen de rechtsstaat als pijler van Europese samenwerking. In een aantal landen zoals Polen en Hongarije is het al tot een botsing gekomen tussen populistische partijen en de beperkingen van de rechtsstaat. Lidstaten zouden er op moeten kunnen vertrouwen dat elders gelijke rechtsbeginselen worden geëerbiedigd maar in plaats daarvan wordt er getornd aan fundamentele principes. Ook Nederland moet oppassen voor het discours dat de vertegenwoordigende democratie niet meer werkt en dat de instituties van de vertegenwoordigende democratie zomaar bij het oud vuil worden gezet.
Het Franse ‘pouvoir’, het Italiaanse ‘potere’ en het Engelse ‘power’ betekenen naast macht ook ‘kunnen’.
Het christendemocratische antwoord
Wat is het christendemocratische antwoord op de verleiding van makkelijke machtsantwoorden? Donner wees eerst op de dubbele betekenis voor macht die in andere talen beter tot uitdrukking komt. Het Franse ‘pouvoir’, het Italiaanse ‘potere’ en het Engelse ‘power’ betekenen naast macht ook ‘kunnen’. Macht is dus mogelijkheid. Het is het vermogen om dingen tot stand te brengen. Als ik iets samen tot stand wil brengen ontstaat er een probleem. Die ander moet dan wel mee willen werken. Dat is een tweede kant van macht; het is niet alleen het vermogen om te doen, maar ook het vermogen om het doen van een ander te blokkeren.
Macht is dus een relationeel begrip. Macht moet daarom gegeven worden. Vandaar dat dwang en geweld een belangrijke rol spelen bij macht. Een natuurlijke vorm om macht te verkrijgen gaat via samenwerking, overtuiging, afspraak of contract. De overheid heeft macht gekregen van ons burgers om regels te stellen en lasten op te leggen. De overheid is van haar burgers afhankelijk om macht te verkrijgen net zoals burgers van de overheid afhankelijk is in het opstellen en handhaven van recht. Het is dan ook niet zinvol om recht en macht tegenover elkaar te stellen. ‘Recht zonder macht is krachteloos maar macht zonder recht is tiranniek. Daarom moeten we het daarheen leiden dat recht machtig is en macht rechtmatig’ schreef Blaise Pascal al. Het christendemocratisch antwoord op het populisme zal altijd beide kanten van de medaille benadrukken.
Rechtsstaat in de praktijk
De laatste lezing werd gegeven door dhr. Storm. Hij illustreerde deze paradox met zijn ervaringen uit zijn werk als rechercheur en politiekundige. Door een aantal casussen uit de praktijk te bespreken kwam de paradox tussen macht en recht tot leven. Ook vertelde hij over de vorming van de Nationale Politie en de ontwikkelingen die nu gaande zijn in dat proces. We kijken al met al terug op een geslaagd weekend en bedanken de toegewijde mensen van het bedevaartsoord in Heiloo voor de gastvrijheid en de rondleiding, de sprekers voor hun bijdrage en alle deelnemers voor hun inzet.
